Batı Anadolu da 400 çadırlık bir aşiret olan Kayılar artık bulundukları mahale sığmaz olunca Kayı Beyliği olarak bağımsız bir beylik olarak tarih sahnesinde yerini almıştır. Osmanlı adını alacak olan bu devlet 600 yıldan biraz fazla siyasi olarak hayatını sürdürmüş ve tarihte ki yerini alarak 1923 yılında hukuken son bulmuştur.
Türkler cumhuriyet yönetimini bilmiyor değildi fakat içinde bulundukları siyasi durum monarşik yönetimin olması gerektiği yönünde idi. Eski dönemlerde cumhuriyetler küçük memleketlerde var olurken Osmanlı gibi hanedanliklar tarafından kurulan ve nüfus olarak büyük olan devletler cumhuriyet ile yönetilmesi pek mümkün değildi.
Osmanlı siyasi hayatına devam ederken, Osmanlı yıkılmaya yüz tuttuğunda, Türk Milli Kurtuluş Savaşı ve sonrasında Osmanlı topraklarında kurulmuş kısa ömürlü cumhuriyetler bulunmaktadır. Bu cumhuriyetler ise;
- Ragusa Cumhuriyeti
- Kars Cumhuriyeti
- Aras Türk Cumhuriyeti
- Yedi Ada Cumhuriyeti
- İyonya Cumhuriyeti
- İyonya Adaları Cumhuriyeti
- Hatay Cumhuriyeti
1- Ragusa Cumhuriyeti
Latince “Özgürlük tüm altın için iyi satılmıyor” anlamına gelen Ragusa bugünkü Hırvatistan’ın Dalmaçya kıyısında ki Dubrovnik şehrinde kurulmuş 1808 yılında I. Napolyon ordularınca zaptedilinceye kadar Osmanlı Devletinin himayesinde hayatiyetini sürdüren Şehir devletidir. Yönetim şekli Cumhuriyet olan bu devletçik tamamen ticaretle uğraşmaktaydı. 1365 yılında I. Murat devrinde Balkanlarda hızla ilerleyen Osmanlı ordusu arasında bağımsızlık koruyamayacağını anlayan Ragusa Osmanlı himayesini kabul etmek ve vergi kullanımı başlamış, buna göre çeşitli imtiyazlardan faydalanmıştır. Bu cumhuriyetin yıllık vergisi Fatih devrinde tanzim edilen 1478 tarihli ahidname gerekli 12.500 altın idi.
2- Kars Cumhuriyeti,
17-18 Ocak 1919 tarihleri arasında gerçekleştirilen Büyük Kars Kongresi’nin sonucunda kurulan ve 12 Nisan’da İngilizlerin Kars’ı işgal etmeleriyle son bulan geçici devlettir. Elviye-i Selâse’nin – üç liva – tamamını kapsamakta birlikte Başkentin Kars olduğu devletin diğer şehirleri Batum, Ahıska, Ahılkelek, Artvin, Ardahan, Acara, Posof, Çıldır, Göle, Oltu, Karakurt, Sarıkamış, Karapınar, Kağızman, Kulp, Iğdır, Serdarabat, Aralık, Nuraşen, Nahçivan, Culfa ve Ordubad’dır.
18 maddelik Anayasası olan bu devlette seçme ve seçilme hakkı 18 yaşından büyük tüm kadın ve erkekleri kapsamakta idi.
Bu devlet Cenub-ı Garbi Kafkas Hükümeti olarakta bilinir.
3- Aras Türk Cumhuriyeti,
Kasım 1918’de Azerbaycan ve Osmanlı Devletinin desteğini alan Cafer Kuli Han tarafından kurulmuş olan, şu anki Nahçivan Özerk Bölgesi’nde bulunan kısa süreli bir Türk devletidir. Başkenti Nahçivan şehri olan bu Cumhuriyetin arazisi 16.000 kilometrekare, nüfusu ise 1 milyona yakındır. Sınırları Nahçivan, Şerur-Daralagez, Ordubad, Uluhanlı, Vedibasar, Kemerli, Meğri idi.
Daha sonra Kars Cumhuriyetinin kurulması ile bu devlete katılmıştır.
4- Yedi Ada Cumhuriyeti,
Bugünkü Yunanistanın batı tarafında bulunan İyonya denizinde bulunan yedi büyük adanın statüsü Fransa’nın Mısır’ı 1789’da işgal etmesiyle değişti. Fransa’ya karşı kurulan ittifak ile tarihte ilk kez Osmanlı Devleti ve Rus İmparatorluğu müttefik oldu. Rus İmparatorluğu’ndan Amiral Fyodor Uşakov ve Osmanlı Devletin’den Kadir Bey’in yönetimindeki müttefik donanma Adriyatik Denizi’ne ve kıyılarındaki kalelere sefer düzenledi. İyonya kıyıları ise Fransa’nın oluşturduğu Yunanistan bölümleri’nin bir parçasıydı. 5 Mart 1799’da Fransızlar’ın sığındığı Korfu Kalesi ele geçirildi. 21 Mart 1800 tarihinde Rusya ve Osmanlı arasında on iki maddelik bir kuruluş sözleşmesi imzalandı ve iç işlerinde serbest, dış işlerinde Osmanlı Devleti’ne bağlı ama Rusya’nın da kefaleti altında bulunan bir cumhuriyet devletidir. Başkenti Korfu olan Cumhuriyet 1815’teki Paris Antlaşması ile İngiliz himayesi giren bu devlet, bir süre sonra İngiltere himayesindeki İyonya Adaları Birleşik Devletleri’nin kurulmasıyla tarih sahnesinden çekildi.
5- İyonya Adaları Cumhuriyeti
1815 yılında Paris Antlaşması ile İyonya Cumhuriyeti yerine kurulmuş olup 1863 ‘te Ingiltere, adalar devletini Georgiosun tahtına çıkması serefine Yunan Krallığına devredilir.
6- İyonya Cumhuriyeti,
30 Temmuz 1922 günü İzmir’de törenle Batı Anadolu’da “İonya Devleti” kurulduğu ilan edilmişti. Başkenti İzmir olan bu devlet yaklaşık on sekiz bin kilometre karelik bir alanı kapsayacak ve bir buçuk milyonluk bir nüfusa sahip olacaktı. Devlet henüz kuruluş aşamasını tamamlamadan, Mustafa Kemal Paşa 26 Ağustos 1922 günü büyük taarruzu başlatacak, 30 Ağustos günü Yunan ordusu büyük hezimete uğrayacak ve İzmir’e doğru kaçmaya başlayacaktır. İzmir ve çevresinden gemilere binerek Anadolu’yu terk eden Yunan ordusu artıklarıyla birlikte yeni kurulan İonya Devleti’nin yöneticileri de gemilere doluşup kaçacaklardır.
9 Eylül 1922 günü Türk ordusunun İzmir’e girmesiyle, İyonya Devleti tarihe karışmıştır. Bu devletcigin kurulma gayesi Yunan işgalini Anadoluda kalıcı hale getirmek idi. Fakat Mustafa Kemal Paşa önderliğinde ki Kurtuluş Savaşı onları nefes alamadan tarihin tozlu raflarına kaldırmıştır.
7-Hatay Cumhuriyeti,
İskenderun Sancağı’nın 2 Eylül 1938’de bağımsızlığını ilan etmesi ile kurulmuş olan Türk devletidir. 29 Haziran 1939 günü devletin 22 üyesi Türk olan 40 üyeli Hatay Devleti Millet Meclisi’nin aldığı karar gereği Türkiye’ye katılmış ve Hatay ili olmuştur.
Devletin tek cumhurbaşkanı Tayfur Sökmen, meclis başkanı Abdülgani Türkmen, başbakanı ise Abdurrahman Melek olmuştur.
Atatürk 15 Mart 1923 de Adana’da yaptığı konuşmada, “… kırk asırlık Türk yurdu düşman elinde esir kalamaz” diyerek Hatayin Türk yurdu olarak kalmasını Türkiye’ye bağlanmasını arzu etmişse de ömrü vera etmemiştir.
Devletin resmî dili Türkçe idi. 1938 yılında nüfusu 237 bin idi.
İsmail Firdevsoğlu 